RYTEL jest starą osadą pomorską, a początków osadnictwa należy doszukiwać się ok. 1.500 lat p.n.e. (kultura iwieńska). Kolejne dowody osadnictwa to znaleziony w Rytlu skarb wyrobów brązowych, na które składały się: bransolety, naszyjniki i zapinka (agrafka). Dowodem na osadnictwo na tym terenie jest również odnaleziony tutaj, a pochodzący z początków epoki żelaza, reprezentujący kulturę pomorską grób skrzyniowy, zbudowany z płaskich kamieni. O osadnictwie w ciągu następnych lat brak informacji.
W XV wieku teren obecnej wsi należał do Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny (w Polsce zwanego Krzyżakami), pozostając w organizacyjnych ramach komturstwa tucholskiego. W 1430 r. komtur tucholski nadaje karczmę wraz z terenem do niej należnym Marcinowi Retel lub Retil (źródła podają różne nazwiska) i jego spadkobiercom. Lokalizacja karczmy wynikała z roli i znaczenia miejsca, w którym ją założono. Trakt handlowy z grodów krzyżackich (m.in. Chojnice, Człuchów, Bytów) do Malborka wymagał zabezpieczenia przeprawy przez Brdę i organizacji miejsca postoju dla podróżnych. Od nazwiska właściciela karczmy pochodzi nazwa dzisiejszej wsi.
Kolejne informacje ukazujące się w różnych źródłach w latach 1545, 1570, 1583 obrazują jej rozwój. W 1668 r. w Rytlu, należącym do starostwa tucholskiego było już 3 karczmarzy i 5 ogrodników, tj. chłopów mających swe chałupy z niewielkim kawałkiem ziemi. Po wyprawie króla Jana III Sobieskiego do Wiednia wielu Kaszubów otrzymało nadania ziemi. Wtedy też powstały niewielkie folwarki: Żukowo, Suszek, Jakubowo, Młynki, Uboga, Jeziorki, Ostrowy i inne. Spowodowało to napływ chłopów i rozwój osadnictwa.
W 1710 r. Rytel wymieniany jest jako wieś królewska.
Od 1772 r. na mocy I traktatu rozbiorowego Polski na ziemiach tych panują Prusacy. W tym czasie wieś nosi nazwę niemiecką Rittel. Jak głosi legenda, pokonany przez Napoleona w 1807 roku król pruski Fryderyk Wilhelm III schronił się w Borach Tucholskich niedaleko Rytla, w małej osadzie, która potem przyjęła nazwę Königs Ort, czyli Miejsce Króla (dzisiejszy Konigort). Wizyta władcy, który widział biedę okolicznych mieszkańców i obiecał im poprawę warunków życia, po prawie 40 latach wpłynęła na życie mieszkańców Rytla.
W roku 1842 rozpoczęto budowę Wielkiego Kanału Brdy, który wraz z systemem rozprowadzania wody rowami melioracyjnymi i urządzeniami, jest unikatowym w skali Europy Środkowej wytworem ludzkim. Na decyzję o rozpoczęciu prac przy nawadnianiu Borów Tucholskich wpłynęła potrzeba coraz większych dostaw paszy dla kawalerii, a przy okazji gwarantowała polepszenie warunków życia tej zapomnianej wówczas krainy. Budowę rozpoczęto w miejscu dawnego młyna pod Klonią (tzw. Muhlhoff dziś Mylof) od wybudowania zapory na 138 km rzeki Brdy. Zapora zamknęła zlewnię rzeki o powierzchni 1.859 km2 i spiętrzyła wody na wysokości blisko 12 m. Wielki Kanał Brdy liczy 20,7 km. WKB przepływa przez miejscowości: Konigort, Modrzejewo, Rytel, Karolewo, Uboga i Fojutowo. W Fojutowie dla umożliwienia skrzyżowania wód WKB i rzeki Czerska Struga wybudowano 75 m, wzorowany na budowlach rzymskich akwedukt, który jest największą tego typu budowlą w Polsce.
W latach 1828-1830 w czasie prac przy umacnianiu ważnego szlaku komunikacyjnego Berlin Królewiec odkryto i niestety zniszczono stare cmentarzysko. Rytel był w tym czasie jeszcze niewielką wsią leżącą po lewej stronie Brdy. Po jej prawej stronie znajdował się folwark Zarzecze, należący do Klińskiego z Kłodni. Nie przynosił on jednak dochodów (słaba ziemia) i w 1897 roku został rozparcelowany między Polaków i 4 Niemców. Przyczyniło się to do rozbudowy wsi po prawej stronie rzeki.
W latach 1869-1873 przez Rytel przeprowadzono linię kolejową prowadzącą z Chojnic do Tczewa oraz wybudowano ekspedycję kolejową.
W 1870 r. Rytel otrzymał tzw. ekspozycję pocztową. Poczta zajmowała się również przewozem podróżnych. Węzłem komunikacyjnym były Chojnice skąd codziennie 1-2 razy można było jechać w kierunku Pelplina przez Czersk i Tczew. Dzieci z Rytla uczyły się w szkole w Kloni.
Dopiero w roku 1870 wybudowano w Rytlu szkołę jednoklasową z tzw. muru pruskiego, zastąpioną dzisiaj 1899 r. istniejącym do dzisiaj budynkiem murowanym z czerwonej cegły w której mieściła się już szkoła 4 klasowa. Budynek ten został rozbudowany w latach 70 ubiegłego wieku.
W roku 1880 powołano w Rytlu gminę. Również w tym roku, obok dworca kolejowego Żyd Neuman wybudował tartak, który następnie odkupił od niego Krenski.
W roku 1881 wybudowano w Rytlu drugi tartak i młyn, których właścicielami byli Niemiec N. Splet i Żyd Koln. Również ten tartak stał się własnością Krenskiego.
W roku 1885 założono w Rytlu pocztę.
W roku 1891 r. gmina ewangelicka wybudowała dla nielicznych swych wyznawców drewnianą kaplicę (zbór). Zastąpioną w 1909 r. nieistniejącym już murowanym budynkiem. Budowę istniejącej do dzisiaj plebanii ewangelickiej zakończono w roku 1904. Do roku 1899 Rytel nie miał własnego kościoła katolickiego. Mieszkańcy należeli do dwóch parafii w Czersku (lewa strona Brdy) i Nowej Cerkwi (prawa strona Brdy).
Staraniem mieszkańców w latach 1897-1899 wybudowano w Rytlu drewnianą kaplicę i utworzono parafię pw. Najświętszej Marii Panny Królowej Różańca Swiętego do której włączono z parafii Czersk: Rytel z wybudowaniami (Konigort, Wądoły, Kaliska, Jeziorki, zapędowo, Lutom, Uboga), z parafii Brusy: Olszyny, Klonia, Okręglik, z parafii Nowa cerkiew: Zarzecze, Konigortek, Parowa, Żukowo, Mała Klonia. Ponadto dołączono kilka nie wymienionych z nazwy osad i leśniczówek. Liczba wiernych nowej parafii wyniosła 1987 osób. Pierwszym proboszczem parafii w Rytlu został Ks. Antoni Kowalkowski. Należy zaznaczyć, że jest on autorem znanych pieśni kościelnych: Kiedyś o Jezu chodził po świecie i Pan Jezus już się zbliża oraz przewodnika po Kalwarii Wielewskiej. W 1900 r. nastąpił wykup gruntów pod istniejący do dzisiaj cmentarz, który został poświęcony w 1901 r. W roku 13.01905 oddano do użytku murowany budynek organistówki. 9.1909 r. rozpoczęto budowę kościoła murowanego, którą zakończono w 1911 r. W tym też roku ukończono budowę plebanii. Rozebrano starą kaplicę, którą wraz z ołtarzem darowano do Legbąda należącego do parafii Czersk (transport odbył się Wielkim Kanałem Brdy). Rozebrano też starą plebanię, a w jej miejsce utworzono ogród.
W okresie międzywojennym w Rytlu pierwszoplanową rolę gospodarczą odgrywał przemysł drzewny i spożywczy. W Rytlu istniały 2 tartaki parowe (z których tartak Michała Krenskiego należał do największych na Pomorzu. Tarcica w nim produkowana sprzedawana była głównie do Anglii (70%), Wolnego Miasta Gdańska i na rynek krajowy). We wsi było 6 sklepów i 3 karczmy oraz rzemiosło związane z obróbką drewna. Istniał też zakład koszykarski posiadający dobrą markę na rynku. Nad Brdą znajdował się młyn parowy, a w północnej części Rytla cegielnia. Były ponadto 3 kuźnie, 2 zakłady ślusarskie, 3 masarnie, 3 piekarnie oraz 6 zakładów krawieckich. W okolicach Rytla działa również firma Klińskiego (zatrudniająca w szczytowym okresie około 200 osób), zajmująca się wydobywaniem bursztynu, którego w Borach Tucholskich jest bardzo dużo.
Po odzyskaniu po 148 latach niepodległości, powrót Rytla do Polski opóźniał się. Dnia 30.01.1920 r. od strony Czerska wkroczyły do Rytla, entuzjastycznie witane przez mieszkańców oddziały hallerczyków. Wybuch II Wojny Światowej
W dniu 1.09.1939 r. na stacji kolejowej w Rytlu została zniszczona niemiecka drezyna jadąca od strony Chojnic i poprzedzająca pociąg pancerny. Niedaleko Rytla odbyła się słynna, owiana legendą, szarża pod Krojantami. W dniu 03.09.1939 r. do Rytla wkroczyli Niemcy. Natychmiast rozpoczęły się masowe rewizje i aresztowania. 20.10.1939 r. aresztowano i wywieziono do obozu koncentracyjnego proboszcza Rytla ks. Stefana Trzcińskiego. Jednym z pierwszych Polaków zamordowanych przez hitlerowców był Władysław Reszka ówczesny kierownik szkoły w Rytlu. Mieszkańcy Rytla jednak nie poddali się organizując ruch oporu. Lata okupacji przyniosły śmierć wielu ludziom. W walkach obronnych 1939 r., partyzantce, obozach koncentracyjnych i działaniach frontowych 1945 r. zginęło 93 mieszkańców Rytla. Wielu wywieziono do generalnej Guberni. Okupacja wsi zakończyła się w dniu 22.02.1945 r. wkroczeniem wojsk radzieckich 70 Armii dowodzonej przez gen. Popowa z 2-go Frontu Białoruskiego. W walkach na terenie gminy poległo 82 żołnierzy radzieckich. Po przejściu frontu do wsi zaczęli wracać jej mieszkańcy ukrywający się w lasach. Zastali ogromne zniszczenia: spalone domy, wiele budynków pozbawionych było dachów i okien. Rozpoczęła się organizacja polskiej administracji. Rytel stał się siedzibą jednej z 9 gmin w powiecie chojnickim.
15.04.1945 r. uroczyste otwarcie szkoły. Od pierwszych chwil po wyzwoleniu przystąpiono do naprawy szkód: remontowano kościół i plebanię, odbudowywano budynki mieszkalne, ruszył miejscowy tartak, trwał remont szkoły, w lipcu powstała Samopomoc Chłopska .
W styczniu 1946 r. saperzy przystąpili do wysadzania resztek mostów na Brdzie i WKB. Wybuchy miały również negatywny wpływ na budynki posadowione we wsi ( z okien wylatywały szyby, z dachów spadały dachówki, betonowe odłamki mostów wbijały się w budynki, uszkodziły dach kościoła i zniszczyły jedną ze szkolnych klas. Pierwszy po wojnie spis ludności przeprowadzony w 1946 r. wykazał, że gminę Rytel zamieszkuje 2.334 osób.
W 1947 r. zawiązuje się komitet budowy przystanku kolejowego Rytel Wieś. Do tej pory mieszkańcy Rytla są zmuszeni do korzystania z odległego dworca w Rytlu. Po pertraktacjach z PKP wyrażono zgodę na budowę przystanku, jednak pod warunkiem, że wszystkie koszty budowy pokryje gmina. Mieszkańcy przyjęli tę propozycję, składając na ten cel pieniądze oraz wykonując wiele prac społecznie. W grudniu prace nad budową peronu, poczekalni, kasy biletowej i ubikacji zakończono, a na początku lutego przystanek kolejowy został uruchomiony.
W 1948 r. uruchomiono w Rytlu pierwszy przystanek PKS, co przy istniejącej już linii kolejowej znacznie usprawniło komunikację.
Zimą 1848/49 otwarto bibliotekę gminną.
W 1950 r. założono w Rytlu Izbę Lekarską do której raz w tygodniu przyjeżdżał lekarz oraz pielęgniarka.
W 1954 r. otwarto w Rytlu Wiejski Ośrodek Zdrowia, który w 1982 r. został przeniesiony z budynku byłego Urzędu Gminy do budynku po plebanii ewangelickiej.
W 1952 r. zakończono budowę nowego mostu kolejowego na Brdzie, a w centrum wsi władz gminnych.
W 1956r. roku powstaje klub sportowy, który działa w ramach Ludowych Zespołów Sportowych. Klub przyjmuje nazwę Brda Rytel .
W 1959 r. ukończono budowę sali do zabaw i przedstawień.
Pod koniec czerwca 1960 r. rozpoczęto prace związane z elektryfikacją wsi. Prąd popłynął w październiku tegoż roku.
W 1975 r. powstaje w pobliskim Mylofie największa w kraju hodowla pstrąga tęczowego.
W 1975 r. na skutek reorganizacji podziału administracyjnego państwa, zlikwidowana została istniejąca od 1880 r. Gmina. Rytel powrócił do roli wsi sołeckiej i został wcielony do Gminy Czersk. Jest to największe w Gminie Czersk sołectwo, obejmujące swym zasięgiem obszar 8.754 ha, w skład którego wchodzą miejscowości: Rytel, Rytel Dworzec, Mylof, Zapora, Błota, Kaliska, Karolewo, Mała i Duża Klonia, Małe i Duże Wędoły, Konigort, Konigortek, Modrzejewo, Olszyny, Jeziorko, Ostrowy, Płecno, Uboga i Wandowo. W sołectwie zamieszkuje obecnie 2.481 mieszkańców. Z inicjatywy mieszkańców i przy ich wydatnej pomocy powstaje przy szkole w Rytlu budynek łącznik gmachu szkoły z planowaną salą gimnastyczną. Mieszczą się w nim sale lekcyjne oraz sanitariaty.
W 1995 r. zostaje oddana do użytku sala gimnastyczna.
Druhowie zrzeszeni w Ochotniczej Straży Pożarnej w Rytlu doczekali się nowej remizy. Stara remiza nie spełniała już potrzeb organizacji. Część prac członkowie OSP wykonali we własnym zakresie. Uroczyste otwarcie remizy nastąpiło w roku 1993. W latach 2002-2005 w Rytlu wybudowano sieć wodno-kanalizacyjną.
Budowę oczyszczalni ścieków zakończono w roku 2002.
Opracował w 2007 r. Ludwik Czerniejewski na podstawie:
- Chojnice dzieje miasta i powiatu
- Rytel w stulecie parafii
- Wielki i Mały Kanał Brdy
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz